ΓΡΑΙΚΟΙ Ή ΕΛΛΗΝΕΣ;Της Ειρήνης Μαραγκόζης

ΓΡΑΙΚΟΙ Ή ΕΛΛΗΝΕΣ;

Ο ΟΝΟΜΑΤΟΘΕΤΗΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΥΡΙΑΡΧΟΣ

Καθώς αναζητώ την αλήθεια για την ονομασία «Έλλην», διάφορες σκέψεις έρχονται στο μυαλό μου. Σκέφτομαι μια από τις βασικές αρχές της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, σύμφωνα με την οποία «αυτός που ονοματοθετεί είναι ο κυρίαρχος». Δίνω ένα παράδειγμα για να το καταλάβουμε καλύτερα: Όταν οι Δυτικοί ανακάλυψαν την Αυστραλία και πήγαν να την εξερευνήσουν, συνάντησαν παράξενους ανθρώπους τους οποίους τους βάφτισαν Αβορίγινες, λέξη που παράγεται από τον λατινικό εμπρόθετο προσδιορισμό «Ab origines», που σημαίνει «από τις αρχές». Οι Δυτικοί ήταν οι κυρίαρχοι, οι έχοντες τα όπλα ενώ οι ιθαγενείς της Αυστραλίας ήταν απλοί άνθρωποι που δεν είχαν αναπτυγμένο τεχνικό πολιτισμό. Ο πολιτισμός των ιθαγενών Αυστραλών ήταν φθαρτός, χάρασσαν καλλιτεχνήματα στο ξύλο ή ζωγράφιζαν εικόνες μαγικές στην άμμο. Τίποτα μεταλλικό ή μηχανικό δεν υπήρχε στον πολιτισμό τους, άρα για τους Δυτικούς, οι άνθρωποι αυτοί δεν είχαν πολιτισμό. Θεώρησαν, λοιπόν, πως οι άνθρωποι αυτοί μοιάζουν περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη φυλή ανά τον κόσμο με τους πρωτόγονους, τους ανθρώπους των σπηλαίων, και γι' αυτό τους ονόμασαν «αρχανθρώπους». Τους επέβαλαν οι κυρίαρχοι ένα όνομα που καθόλου δεν τους αντιπροσώπευε, ένα όνομα με το οποίο είναι γνωστοί σε όλον τον κόσμο. Αλήθεια, ποιο είναι το πραγματικό τους όνομα, αυτό με το οποίο θα ήθελαν να τους αποκαλούμε;

Οι κυρίαρχοι λοιπόν ονοματοθετούν, σχεδόν πάντα με συγκεκριμένους σκοπούς, άλλες φορές για να μειώσουν κάποιους λαούς, όπως τους ιθαγενείς Αυστραλούς και άλλες φορές για να αποσιωπήσουν το παρελθόν τους, όπως στη δική μας περίπτωση.

Έτσι, οι Δυτικοί μάς αποκαλούν «Greeks» και πολλοί από μας –ίσως δικαίως– δεν νιώθουμε καθόλου περήφανοι γι' αυτό. Οι Τούρκοι, απ' την άλλη, μας λένε Γιουνάν, δηλαδή Ίωνες. Για ποιο λόγο χρησιμοποιούν αυτή την ονομασία; Θα πρέπει να νιώθουμε υπερηφάνεια ή όχι γι' αυτήν;

Ας δούμε, λοιπόν, τι συμβαίνει με τις άλλες ονομασίες που μας αποδίδονται…

Ας ξεκινήσουμε με τη λέξη «Greeks», δηλαδή «Γραικοί». Κατά τον Αριστοτέλη «Γραικοί» χαρακτηρίζονταν αρχικά οι Δωριείς της Ηπείρου και πιο συγκεκριμένα της Δωδώνης. Είναι εξίσου δυνατή η συσχέτιση του ονόματος «Γραικοί» με τα ονόματα «Γραία» στη Βοιωτία και την Εύβοια, αλλά και με το «Γρας», το οποίο ήταν το όνομα του Αίολου κατακτητή της Λέσβου, σύμφωνα με τον Στράβωνα (ΙΓ΄ 582).

Κάποιοι θεωρούν ότι οι Ιλλυριοί γείτονές μας μάς έθεσαν πρώτοι την ονομασία «Γραικοί» και κατόπιν την παρέλαβαν και την υιοθέτησαν οι Λατίνοι (ως Graea), απ' όπου διαδόθηκε και σε όλες τις ευρωπαϊ­κές γλώσσες (αγγλ. Greeks, γαλλ. Grecs, ισπ. Griegos, γερμ. Griechen, ιταλ. Greci).

Άλλοι συσχετίζουν τη λέξη «Γραικός» με τις αρχαίες ελληνικές λέξεις «γέρων» και «γεραιός», που έχουν την έννοια του ηλικιωμένος, αλλά και του σεβάσμιος. Σύμφωνα με τον αρχαίο λυρικό ποιητή Αλκμάνα, οι Γραίκες ήταν οι μητέρες των Ελλήνων («Γραίκες αι των Ελλήνων μητέρες»). Εδώ, η λέξη «Γραίκες» πιθανότατα σχετίζεται με τη λέξη «γραυς» (= γριά). Βέβαια, η σημερινή γλωσσολογική απόφανση είναι ότι ο Αλκμάν μετασχημάτισε τη λέξη «Γραίκες» κατά το «γυναίκες», εννοώντας απλώς τις γυναίκες των Γραικών.

Οι αρχαίοι Έλληνες πάντως θεωρούσαν το όνομα «Γραικός» αρχαιότερο από το όνομα «Έλλην» (Απολλόδωρος Α' 7,7) και το εντόπιζαν στη Θεσσαλία ή, σύμφωνα με άλλη εκδοχή, θεωρούσαν τον Γραικό γιο του Θεσσαλού. Ο λεξικογράφος Ησύχιος (450 μ.Χ.) δηλώνει ότι η λέξη «Γραικός» είναι ταυτόσημη της λέξης «Έλλην» και ότι οι δύο ονομασίες αποτυπώνουν ιδιότητες της φρονιμάδας και της σοφίας που χαρακτηρίζουν τον συγκεκριμένο λαό.

Στην Ελληνιστική Εποχή η λέξη «Γραικοί» ήταν συνώνυμη του «Έλληνες» και χρησιμοποιούνταν ευρέως από τους Αλεξαν­δρινούς ποιητές. Με την επιβολή του Χριστιανισμού άρχισε να χρησιμοποιείται όλο και λιγότερο το όνομα «Γραικοί», ενώ από τον 12ο αιώνα χρησιμοποιούνταν εξίσου τα «Γραι­κοί» και «Ρωμαίοι» για να χαρακτηρίσουν την εθνικότητα των κατοίκων του ελλαδικού χώρου.

Πολλές είναι και οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά με τους λόγους της διάδοσης του ονόματος «Γραικοί» στη Δύση. Έτσι, πιθανότατα από την ευβοϊ­κή Γραία το όνομα να μεταφέρθηκε στην αποικία Κύμη στην Ιταλία, από όπου διαδόθηκε πλατύτερα. Κατά τον αρχαιολόγο Βασίλη Πετράκο η κώμη «Γραία» ήταν μια αρχαία πόλη κοντά στη Σκάλα του Ωρωπού της οποίας η ρίζα έδωσε τη λέξη «Γραικός» και «Γραικία». Η πληροφορία αυτή επιβεβαιώθηκε το 1997 όταν ήρθε στο φως ο προομηρικός δήμος της φημισμένης Γραίας, όπου οι μέτοικοί της ίδρυσαν αποικία, κοντά στη Νεάπολη της Κάτω Ιταλίας, και οι κάτοικοι της Καμπανιάς και του Λατίου τής έδωσαν το όνομα «Γραία» - «Γραικοί».

Ο καθηγητής της αρχαιολογίας Δ. Παντερμαλής πιστεύει ότι οι Λατίνοι και ο διεθνής Τύπος υιοθέτησαν τον όρο «Greece» και «Greci» από άγνοια ή και σκοπιμότητα. Υπαινίσσεται ότι σε μια εποχή παρακμής, που αρχίζει να κλονίζεται η Ρωμαϊκή κατακτητική εικόνα «...τα αισθήματα των Ρωμαίων απέναντι στους Έλληνες ήταν μικτά και φαίνεται ότι αυτά φόρτισαν και το όνομα "Graeci". Φανατικοί ευπατρίδες Ρωμαίοι όπως ο Κάτων στηλίτευαν την ελληνομανία των Ρωμαίων που τη θεωρούσαν επικίνδυνη για τα ρωμαϊκά ήθη... η γνώση της Ελληνικής γλώσσας για τους Λατίνους συγκλητικούς ήταν εντελώς αυτονόητη, αλλά όχι για τους υπερήφανους Ρωμαίους Πατρικίους που με δυσκολία δέχονταν ότι είχαν ανάγκη από Ελληνική Παιδεία...»

Στα Βυζαντινά χρόνια, κατά τη Σύνοδο της Φλωρεντίας, συ­ναντούμε σε γραπτό κείμενο ότι «συνελθόντες Λατίνοι τε και Γραικοί...», όπου το «Γραικός» είναι ταυτόσημο με το Ελληνορθόδοξος. Έπειτα, τον τύπο «Γραικός» παρέλαβαν και οι Σλάβοι, για τους οποίους η λέξη σήμαινε μερικές φο­ρές τον ήρωα. Στους χρόνους της Επανάστασης του 1821, έχει μείνει μνημειώδης η διακήρυξη του Αθανάσιου Διάκου: «Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραι­κός θε να πεθάνω».

Σήμερα η λέξη «Γραικός» θεωρείται προσβλητική για πολλούς Έλληνες, αφού συνδέθηκε με τη λέξη «γραικύλος», που σημαίνει Έλληνας με μειωμένο το αίσθημα της εθνικής αξιοπρέπειας. Από όλα τα προηγούμενα όμως συνάγεται ότι δεν υπάρχει λόγος να νιώθουμε άσχημα για αυτή την προσωνυμία μας, αφού και αρχαία είναι, αλλά και απολύτως συνώνυμη του «Έλληνας»…

Όσον αφορά, τώρα, την ονομασία «Ρωμαίος» («Ρωμιός»), αυτή διαδόθηκε στα Βυζαντινά χρόνια για δυο κυρίως λόγους: Από τη μια με τη μεταφορά της πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη, επιβλήθηκε το όνομα αυτό στους κατοίκους της περιοχής παράλληλα με το ρωμαϊκό δίκαιο, την ορθόδοξη πίστη και την κοινή ελληνική γλώσσα. Από την άλλη το όνομα αυτό εδραιώθηκε και διαδόθηκε ευρύτερα με την έλευση των Σελτζούκων Τούρκων, οι οποίοι μας ονόμασαν «Ρουμ», Ρωμαίους δηλαδή. Οι ιστορικοί της Ανατολής αποκαλούν το Βυζάντιο «Μπιλάντ αλ Ρουμ» και θεωρούν διαφορετικές εθνότητες τους Έλληνες και τους Ρωμαίους. Διαβάζουμε για παράδειγμα στο βιβλίο The Mukaddimah: «Τα ίδια έπαθαν και οι Έλληνες. Η κυριαρχία τους έσβησε και μεταδόθηκε στους Ρουμ (Ρωμαίους). Έτσι κατευθύνει ο Αλλάχ τους υπηρέτες και τα πλάσματά του».

Με το ίδιο όνομα μας αποκαλούσαν και οι Οθωμανοί καθ' όλη τη διάρκεια της μακραίωνης κατάκτησης του Ελλαδικού χώρου. Ένα ενδεικτικό παραδείγματα χρήσης του προσωνυμίου αυτού είναι το φιρμάνι που έβγαλε ο Βεζίρης τον Απρίλιο του 1821, μετά τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου, προς τον Τούρκο νομάρχη Αδριανουπόλεως, στο οποίο το Πατριαρχείο αναφέρεται ως «η εν Κωνσταντινουπόλει Πατριαρχεία των Ρωμαίων» και η επανάσταση του 1821 ως «το κίνημα το παρασκευαζόμενον μεταξύ του Ρωμαϊκού Έθνους».

Είναι λοιπόν φανερό ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να αφήνει στους Έλληνες να θυμούνται ότι αυτοί ανέλαβαν τα ηνία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αλλά να τους τονίζει ότι ήταν υποτελείς της. Οι Τούρκοι θεωρούσαν ότι ήταν οι νόμιμοι κληρονόμοι αυτής της Αυτοκρατορίας, γι' αυτό και ο Μωάμεθ ο Πορθητής μόλις κατάκτησε την Κωνσταντινούπολή, έστεψε τον εαυτό του Ρωμαίο Αυτοκράτορα.

Αργότερα, μετά το πέρας της επανάστασης, και αφού είχε συντελεστεί η εθνική αφύπνιση με την επίδραση του Διαφωτισμού, οι Νεοέλληνες αντικατέστησαν το εθνικό όνομα «Ρωμιοί» με το «Έλληνες» και αυτό γιατί μετά την επανάσταση επικράτησε η «Μεγάλη Ιδέα», η προγονοπληξία και η τάση επιστροφής προς το παρελθόν. Για αυτό τον λόγο, οι διάφοροι δυτικότροποι λόγιοι προσπάθησαν με πείσμα να σβήσουν τον όρο «Ρωμαίος» και την έννοια της «Ρωμιοσύνης» και έδωσαν στη λέξη «Ρωμιός» τις αρνητικές έννοιες που έχει σήμερα, δηλαδή πονηρός, μικροπρεπής, καταφερτζής.

Με την ίδια λογική αργότερα, κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι οι Τούρκοι επέλεξαν να μας ονομάσουν «Γιουνάν» (= Ίωνες) προκειμένου να μας διαφοροποιήσουν τελικά και από τους «Ρωμιούς». Το όνομα αυτό (Ρουμ) το δίνουν μονάχα στους Έλληνες που κατοικούν στην Πόλη για να τους θυμίζουν ότι εξακολουθούν να είναι υποτελείς και για να τους ξεχωρίσουν από τους υπόλοιπους Έλληνες, οι οποίοι –σύμφωνα με τους Τούρκους– αποκόπηκαν από τον κορμό της «προαιώνιας» Αυτοκρατορίας και άρα δεν τους αρμόζει να λέγονται πλέον Ρωμαίοι. Γι' αυτό και μας ονομάζουν Ίωνες.

Παρ' όλα αυτά, όλα τα προηγούμενα ονόματα (Έλληνες, Ρωμαίοι, Γραικοί, Ίωνες) κουβαλάνε μεγάλη ιστορία και άφθονα νοήματα. Μπορεί πολλές φορές να επιλέγονται για να μας χαρακτηρίσουν με πονηρούς σκοπούς ή για πολιτικούς στόχους, αλλά το πραγματικό νόημα που κρύβουν είναι ένα: ότι οι άνθρωποι αυτού του τόπου είναι μια μεγάλη οικογένεια, με περισσότερα κοινά από ό,τι υποψιαζόμαστε, με ένα πλούσιο και θαυμαστό αλλά και πολλές φορές τραγικό «οικογενειακό παρελθόν», το οποίο αξίζει να προσπαθήσουμε να το διατηρήσουμε ζωντανό…
http://teachingreek.blogspot.com/2006/08/blog-post.html